در نشستی با حضور پژوهشگران مختلف بررسی شد
بررسی یكصدمین سالگرد نهضت جنگل
به گزارش نقشه در نشست یکصدمین سالگرد نهضت جنگل مطرح شد: جنبش جنگل از نظر تاریخی یکی از قیام های مهم و تأثیرگذار در تاریخ معاصر ایران است که در مقطع حساسی از تاریخ ایران و جهان و اندکی قبل از شروع جنگ جهانی اول و زوال امپراتوری تزاری و عثمانی شکل گرفت. در میانه ی راه، جنبش نیز شاهد وقوع انقلاب بلشویکی در روسیه بود. ظهور و خیزش این جنبش بر پایه ی اندیشه و آرمانهای بعضی از مجاهدان مشروطه بود که با وجود استقرار مشروطیت در ایران، به جهت فشارهای روسیه، انگلستان و دیگر مدعیان داخلی و خارجی، دستاوردهای خودرا در خطر تهدید می دیدند و برای احیای استقلال ایران به دنبال کاهش نفوذ بیگانگان در ایران برآمدند.
به گزارش نقشه به نقل از ایسنا، نشست آلمان ها، بلشویک ها، عثمانی، و نقش ترکیب طبقاتی ـ اجتماعی نهضت جنگل به بهانه ی نزدیک شدن به یک صدمین سالگرد اختتام این نهضت به صورت آنلاین و با حضور دکتر عباس پناهی (دانشیار پژوهشکده گیلان شناسی دانشگاه گیلان)، دکتر قربانعلی کناررودی (عضو هیأت علمی پژوهشکده ی اسناد کتابخانه و آرشیو ملی ایران)، دکتر هومن یوسفدهی (محقق و مدیر موزه خوشنویسی)، دکتر اعظم ریاحی (پژوهشگر و عضو پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی) و دکتر نیره دلیر (مدیر گروه تاریخ سیاسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی) انجام شد.
در ابتدای این جلسه، به اهمیت این حوزه ی زمانی و برگزاری سده های وقایع تاریخی گوناگون آن اشاره شد و بر ضرورت تغییر نگاه به کلان روایت های رسمی شکل گرفته در بین انبوهی از روایت های مطرح شده توجه داده شد که به ایجاد و تقویت نگاه های نقادانه برای گشودن افق های تازه از طرق مختلف همچون پژوهش های بنیادین و لطمه شناسانه به دور از رویکردهای عاطفی منجر میشود.
دکتر کناررودی در سخنان خود در زمینه ی مناسبات بلشویک ها و نهضت جنگل متذکر شد: همکاری نهضت جنگل و بلشویک ها به شکل غیررسمی به سالهای قبل از ورود آنان به انزلی در 28 اردیبهشت 1299 باز میگردد اما بعد از ورود بلشویک ها به انزلی و مذاکرات و صدور بیانیه ی تشکیل جمهوری شورایی در گیلان، اتحاد و همکاری بین آنان به صورت آشکار و رسمی درآمد. این اتحاد و همکاری نه فقط نهضت جنگل را در دستیابی به اهداف منطقه ای و ملی کمکی نکرد، بلکه منجر به تضادهای سیاسی ـ ایدئولوژیکی بین اعضای آن شد و در نهایت موجبات ضعف و سقوط نهضت را فراهم ساخت.
کناررودی اضافه کرد: از اسناد و مدارک چنین برمی آید، رهبران بلشویک در امتداد اهداف ضد امپریالیستی خود در خصوص مبارزه با انگلستان و همین طور پیشبرد سیاست های صدور انقلاب از همان شروع به صورت سازمان یافته، در صدد نفوذ در نهضت و بدست گرفتن رهبری آن بودند. تلاش بلشویک ها، به اختلافات سیاسی و ایدئولوژیکی بین جنگلی ها منجر گردید و عده ای از نفوذیهای بلشویک دست به کودتای 14ذیقعدة 1338 برابر با 9 مرداد 1299 مقابل رهبری نهضت زدند. این اقدام سبب درگیری های گوناگون بین انقلابیون و خسارت های بسیار به نهضت و مردم منطقه شد و در نتیجه پایگاه اجتماعی نهضت و وجهه ی ملی آن در افکار عمومی جامعه و انقلابیون در گیلان و سایر مناطق کشور از بین رفت.
وی در پاسخ به این پرسش که چه شرایط و ضرورت هایی سبب نزدیکی و همکاری نهضت جنگل با بلشویک ها شد، اظهار داشت: مؤثرترین عامل در سوق دادن نهضت جنگل به همکاری با بلشویک ها، وضعیت بحرانی آن، بعد از جنگ های منظم و نامنظمی بود که با انگلیسی ها و قوای دولتی انجام داده بود. در اثر این جنگ های فرسایشی انقلابیون، مجبور به عقب نشینی های پی در پی و در نتیجه اختلاف درونی و از بین رفتن رهبران برجسته ای چون حاج احمد کسمایی و دکتر حشمت و شمار زیادی از مبارزان شد. از ین جهت، در آن شرایط بحرانی رهبری نهضت به این نتیجه رسید که به تنهایی قادر به تحقق اهدافش نیست. عامل دیگری که نهضت را به همکاری با بلشویک ها ترغیب کرد، رشد بلشویسم در ایران و دلدادگی رهبران و انقلابیون به انقلاب 1917 روسیه و شعارها و برنامه های آن بود.
در ادامه ی این جلسه مجازی دکتر پناهی ضمن بیان مختصری از اهمیت جنبش جنگل و مطالعات آن توضیح داد: جنبش جنگل یکی از مهمترین جریانهای فکری، سیاسی و نظامی اوایل سده ی بیستم میلادی در ایران بود، که به سبب شرایط آن روز دنیا که درگیر در معرکه ی جنگ جهانی، بلشویزم و نفت شده بود، به وقوع پیوست. جنبش جنگل (1293- 1300 خ/ 1913- 1920م) از نظر تاریخی یکی از قیام های مهم و تأثیرگذار در تاریخ معاصر ایران است که در مقطع حساسی از تاریخ ایران و جهان و اندکی قبل از شروع جنگ جهانی اول و زوال امپراتوری تزاری و عثمانی شکل گرفت. در میانه ی راه، جنبش نیز شاهد وقوع انقلاب بلشویکی در روسیه بود. ظهور و خیزش این جنبش بر پایه ی اندیشه و آرمانهای بعضی از مجاهدان مشروطه بود که با وجود استقرار مشروطیت در ایران، به جهت فشارهای روسیه، انگلستان و دیگر مدعیان داخلی و خارجی، دستاوردهای خودرا در خطر تهدید می دیدند؛ برهمین اساس برای احیای استقلال ایران به دنبال کاهش نفوذ بیگانگان در ایران برآمدند.
وی ادامه داد: از نظر تئوریک و ایدئولوژی جنبش جنگل، رهبران آن بعد از ناکامی مشروطه خواهان و همین طور تبلیغات عثمانی و آلمان جهت اتحاد مسلمانان، به سمت اندیشه ی اتحاد اسلامی جذب شد که مورد توجه ملیون ایرانی بود. در نتیجه میرزا کوچک خان با همکاری بعضی از شخصیت های گیلانی، ایدئولوژی اتحاد اسلام را سرلوحه ی برنامه های خود قرار داد. به هر حال هر یک از مدعیان جهانی آن روز با انگیزه های خاص خود در مقابل جنبش ایستادند یا این که پنهان و پیدا از جنبش حمایت کردند. موضع انگلستان و روسیه در مقابل جنگلی ها آشکار بود. از دیدگاه آنان این جنبش در امتداد تهدید منافع آنان شمرده می شد، درنتیجه تمام تلاش خودرا جهت فرونشاندن آن با ابزارهای مختلف به کار بردند، اما عثمانی ها، آلمان و دولت تازه تأسیس شوروی پشتیبانی از جنبش با هدف پیشبرد منافع سیاسی و نظامی شان را در سرلوحه ی کار خود قرار دادند.
دانشیار پژوهشکده گیلان شناسی دانشگاه گیلان اشاره کرد: البته این مساله به مفهوم آن نیست که جنگلی ها دست بسته در مقابل رفقای ایدئولوژیک خود بودند، بلکه رهبران جنبش جنگل، عثمانیها، آلمانی ها و بلشویکها را بعنوان متحد راهبردی خود می شناختند. چه بسا آنان بعد از مشاهده ی رفتار خصمانه و دخالت آمیز عثمانی در امور ایران خصوصاً در اشغال مناطق باختری ایران، عثمانی ها را در اردیبهشت 1298 خ. کنار گذاشتند و به بلشویک ها که با وعده های بزرگ به سمت آنان و ملت ایران آمدند، پیوستند. هرچند اینان نیز به زودی برای تامین منافع خود جنگلی را قربانی منافع طولانی مدت خود کرده و حاضر به سازش با انگلستان و دولت ایران شدند.
پناهی در پاسخ به این پرسش که انگیزه ها و اهداف دولتهای خارجی در پشتیبانی از جنبش یا مقابله با آن چه بوده است، اظهار داشت: بر طبق این پرسش باید اظهار داشت که باوجود استراتژی موفق جنگلی ها در مقابل آلمان و عثمانی، تاکتیک ها و تصمیم های راهبردی آنها در مقابل انگلیسها و بلشویک ها موفقیت آمیز نبوده است. جنگلی ها می توانستند درصورت انتخا ب دیپلماسی راهبردی از شکست منجیل جلوگیری نمایند و با وجود دشمنی با انگلیسیها از آنها امتیازات خوبی ستاندن کنند. برای اینکه هدف انگلیسی ها سرکوب جنگلی ها نبود، بلکه منظور اصلی آنان دسترسی به چاه های نفت باکو بوده است. از طرف دیگر روابط جنگلی ها با بلشویک ها به سبب عدم شناخت درست و منطقی آنها یکی از دلیلهای مؤثر ناکامی و ایجاد انشقاق در درون تشکیلات جنبش و در نهایت شکست و فروپاشی آنها بوده است.
سخنان دکتر یوسفدهی نیز با این پرسش شروع شد که آلمان ها تا چه اندازه در شکل گیری و استمرار نهضت جنگل نقش داشته اند؟
وی اظهار داشت: دو کشور آلمان و عثمانی در آستانه ی جنگ جهانی اوّل بر آن شدند که منافع دشمنان خود کشورهای روس و انگلیس را در منطقه و به خصوص در ایران و مستعمره اش هندوستان به خطر بیندازند. به همین خاطر حمایت و تأیید مخالفان این دو کشور در ایران و اقدامات مسلّحانه مقابل منافع آنان در برنامه ی آنان قرار گرفت. یکی از نهضت های مسلّحانه که مقارن با جنگ عالم گیر اوّل در شمال ایران با هدف ضربه زدن به نیروهای متجاوز روسیه ی تزاری و مقابله با دخالتها و تعدّیات آنها شکل گرفت نهضت جنگل به رهبری میرزا کوچک خان و تحت نظر هیئت اتّحاد اسلام بود. طبعاً این نهضت و اقدامات آن مورد حمایت دو کشور آلمان و عثمانی هم بود؛ اما انگیزه و توقّع این دو کشور از نهضت جنگل یکسان نبود. آلمانها فقط به دنبال لطمه های ایذائی به نیروهای روسیه ی تزاری بودند، عثمانی ها خواسته های بیشتری داشتند و به دنبال اتّحاد نظامی و توسعه ی سیاسی و سرزمینی هم بودند.
وی افزود: این در حالی بود که فعّالیت های میرزا کوچک خان و هم رزمانش ذیل وطنخواهی و استقلال و تمامیت ارضی ایران تعریف می شد و همکاری با بیگانگان بر خلاف منافع ملّی در آن جایی نداشت. انتظار جنگلی ها حمایت اطلاعاتی و تسلیحاتی بی شائبه و توقّعات غیرمنطقی سیاسی بود. برای آلمان ها مواضع جنگلیها قابل قبول بود اما عثمانیها توقّع بیشتری داشتند و در عوض حاضر بودند حمایت همه جانبه ی مالی و تسلیحاتی هم داشته باشند؛ بعد از اینکه انتظارات آنان برآورده نشد، کمک های خودرا محدود کردند و حتّی ارسال سلاح و مهمّات را هم موکول به پرداخت بهای آن کردند. حتّی در مقطعی کوشیدند اسلحه و مهمّات اهدایی دولت آلمان را هم به جنگلیها بفروشند. تعامل دولت آلمان با نهضت جنگل بسیار منطقیتر بود و در حدّ امکان از کمک به نهضت جنگل دریغ نداشتند. جنگلیها هم تسهیلات لازم را برای جابه جایی نیروهای آلمانی که بین قفقاز و اردوگاه آلمان در کشور عثمانی در رفت وآمد بودند، در محدوده ی گیلان فراهم میکردند. کشور آلمان در مقطعی برخی از افسران خودرا برای آموزش و فرماندهی جنگلیها به گیلان فرستادند که در جنگهای مهم جنگلیها با نیروهای مشترک روس و انگلیس در منجیل و رشت شرکت داشتند.
یوسفدهی اضافه کرد: با این وجود رفتار میرزا کوچک خان با افسران آلمانی در عین احترام آمیز و دوستانه بودن، بر طبق منافع ملّی بود و برای مثال با آن که این افسران در بین جنگلیها میزیستند اما از میزان تسلیحات و مهمّات جنگلیها و محلّ نگهداری آنها اطّلاعی نداشتند. جدا از مقطعی که حضور افسران آلمانی در گیلان به روابط این کشور با نهضت جنگل استواری بخشیده بود، حضور یک مأمور سیاسی آلمانی به نام گائوک در کنار میرزا کوچک خان فراتر از حمایت یک کشور بیگانه از یک نهضت بود و بیشتر ارادت تمام عیار یک تبعه ی بیگانه نسبت رهبری نهضت جنگل بود که تا هنگام مرگ آن دو را در کنار هم قرار داد.
این محقق نقش آلمان ها را در شکل گیری و استمرار نهضت جنگل جانبی و در حدّ ارسال محدود سلاح و مهمّات و کمک در آموزش نظامی نیروهای جنگل با اعزام افسران آلمانی و اتریشی و در یک مقطع مشارکت این افسران در جنگ با نیروهای انگلیسی برشمرد که به هیچ وجه نقش تعیین کننده ای در راهبرد و روش جنگلی ها نداشته اند.
دکتر اعظم ریاحی، پژوهشگر تاریخ ایران معاصر نیز سخنرانی خودرا با عنوان تأثیر ترکیب اجتماعی و طبقاتی رهبران جنگل بر عملکرد آنها در انتهای نشست ارائه کرد.
وی بیان کرد: یکی از موضوعات شایان توجه در مبحث حرکت سیاسی، مقوله ی «رهبری حرکت سیاسی» است. در این بحث، دو سوال اساسی مطرح است: چرا این فرد رهبر این حرکت سیاسی محسوب می شود؟ و انگیزه ی او چه بوده است؟ «گی روشه» معتقد است؛ تحت تأثیر عوامل فعال یا عاملان تغییر، یک کنش تاریخی شکل می گیرد به این صورت که فرد یا افرادی در نقش مبشران ایده ها، ارزش ها یا نوآوری هستند و گروهی دیگر نقش مبلغان این ایده ها را عهده دار می شوند. رهبران جنبش جنگل نیز پیام آور ایده و ارزشی بودند که واکنشی بود به فضای سیاسی و اجتماعی آن روز ایران. بر این اساس برخی نقش مبشر و برخی نقش مبلغ را در شکل گیری و تداوم این جنبش ایفا کردند.
در پاسخ به سوال دوم نیز باید گفت، ماکس وبر معتقد می باشد، کنش رفتاری از چهار منبع تغذیه می شود: آداب و رسوم، شرایط روحی و روانی، توجیه عقلانی، ارزش ها. درواقع رفتار هر فرد منبعث از یکی از این چهار منبع است. این چهار منبع دارای عناصری هستند که چارچوب فکری و عملی فرد را تعریف می کنند و طی زمان و در پروسه مناسبات فرد، در زیست اجتماعی اش از گروه های مختلف اجتماعی کسب می کند.
این محقق افزود: بر این اساس رهبران جنبش جنگل که میرزا کوچک خان بعنوان رهبرکاریزماتیک آن نقش مبشر ایده را ایفا می کرد، دارای اصولی بودند. این اصول برمبنای روند زندگی میرزاکوچک خان شامل چهار اصل کلی بود: استقلال طلبی و نفی دخالت بیگانه، ایدئولوژی مذهبی بر پایه ی مفاهیم اسلامی، رفع بی عدالتی خصوصاً بر پایه خواسته های طبقات متوسط و فرودست، مبارزه با استبداد داخلی. وقتی این اصول در وضعیت آن روز ایران مورد تهدید قرار گرفت، چهار منبعی که ماکس وبر آنها را عامل کنش رفتار معرفی می کنند، رهبران جنگل را به واکنش مقابل وضعیت موجود سوق دادند. اینگونه جنبش جنگل شکل گرفت. در ضمن مراحل مختلف جنبش نیز وقتی عوامل بیرونی با این چهار اصل هماهنگ بودند از طرف رهبران جنگل جذب می شدند و هنگامی که این اصول را به چالش می کشیدند رهبران جنگل آنها را دفع می کردند.
ریاحی این جمع بندی را از سخنان خود ارائه کرد که در حقیقت مناسبات میرزا کوچک خان با سایر کنش گران در جنبش، تحت تأثیر این چهار اصل و عناصر آنها قرار داشت. تهدید یا تقویت این چهار اصل می تواند رفتارهای جذبی و دفعی میرزا کوچک خان را طی جنبش جنگل توجیه کند.
بنا بر اعلام روابط عمومی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، در خاتمه ی نشست دکتر نیره دلیر، دبیر نشست، در جمع بندی به اهمیت نقش الگویی این نهضت در مطالعات تاریخ جنبش های معاصر از منظر مناسبات خارجی، تشکیلات، رفتار سازمانی، رهبری و مواردی دیگر اشاره نمود و به این امر توجه داد که مناسبات بین المللی چه تأثیر عمیقی در سرنوشت خیلی از این قیام ها، جنبش ها و... دارد. در صورتیکه نبود بینش بین المللی و ناآگاهی از فهم سیاست های قدرت های بزرگ مبتنی بر آن، و برقراری مناسبات منطقه ای یا محلی با دیگر قدرت ها یا همسایگان پیرامونی چه تبعات پر هزینه ای را به بار خواهد آورد.
منبع: gomap.ir
این مطلب Go Map را می پسندید؟
(0)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط در نقشه
نظرات بینندگان نقشه در مورد این مطلب